Om acht uur ’s ochtends staan we klaar op het centrale plein van Tiraque om vanaf daar naar het nabijgelegen dorp Virvini te gaan waar onderzoekers van de Universiteit vandaag bodemonderzoek gaan doen. Het stroomgebied van het dorp Virvini wordt de komende jaren nauwkeurig in kaart gebracht zodat de hoger gelegen gebieden waar het water infiltreert in de bodem beter kunnen worden beheerd. Tiraque beschikt over de belangrijkste waterreserves in de regio, maar er gebeurt momenteel nog niets om deze natuurlijke rijkdom te conserveren. 

Don Socrates, de boerenleider van Virvini, kan op het laatste moment toch niet mee en we kunnen niet op eigen houtje de bergen in. Gelukkig is Don Oligario, een boerenleider waar INCCA nauw mee heeft samengewerkt voor de aanleg van het irrigatiesysteem in Virvini, bereid om als gids mee te gaan. Zonder begeleiding van lokale mensen is het onmogelijk voor de onderzoekers om hun werk te doen. De aanwezigheid van buitenstaanders roept al snel argwaan op in de dorpen en het thema water is een gevoelig thema in Bolivia, vanwege het grote gebrek.

Aangekomen bij het eerste meetpunt aan de voet van de berg komt al snel een levendige uitwisseling op gang tussen de bioloog Gonzalo Navarro en Don Oligario over alle plantensoorten bij deze natuurlijke bron. Heel wat plantensoorten zijn uitheems en volgens Gonzalo  meegekomen uit Spanje tijdens de kolonisatie. Gonzalo en Oligario identificeren samen de inheemse grassoorten die nuttig kunnen zijn om te planten bij de infiltratiegebieden.

Een probleem in Tiraque en andere regio’s is dat de hoger gelegen gebieden, waar het water infiltreert in de bodem, niet goed worden beschermd. Het vee graast hier de bodem kaal en maakt het compact waardoor het water de berg afvloeit en de bodem haar sponswerking verliest. Hierdoor wordt het grondwater minder goed aangevuld in de regentijd waardoor bronnen droog komen liggen. Zonder water kunnen de boerengezinnen nauwelijks overleven in de bergen van Bolivia en is vaak het enige alternatief gedwongen migratie naar de stad. 

We gaan steeds verder de berg op en stoppen regelmatig om bodemonderzoek te doen. Het bodemtype, de begroeiing en de hellingsgraad zijn van grote invloed op infiltratie van het water. Aangekomen bij het bovenste gedeelte van dit stroomgebied blijken veel eucalyptusbomen te staan. Deze exotische soort is in grote delen van Bolivia aangeplant maar heeft als grote negatieve effect dat de bodem uitdroogt en de inheemse soorten uitsterven zoals de medicinale Kayara plant. Ook Don Oligario heeft zijn eucalyptusbos boven op de berg.

“In de tijd dat de bomen zijn geplant wisten we niets van de negatieve effecten, de boompjes kregen we van bosbouwprogramma’s en het hout hadden we nodig voor de stoof”.

De onderzoekers van de Universiteit raden aan om het filtratiegebied te beschermen tegen het vee zodat de inheemse grassoorten en stro (ichu) die aanwezig zijn de kans krijgen om uit te groeien. Aanvullend kunnen de boeren inheemse soorten aanplanten zoals kewiña boompjes, th’ola struiken en chillihua stro zodat de bodem minstens voor de helft bedekt is. Dat is volgens Ramiro Ocampo, de directeur van INCCA, echter niet zo eenvoudig: 

“het probleem is dat de grond hier privébezit is, het filtratiegebied heeft dus verschillende eigenaren uit het dorp. In plaats van bescherming willen de boeren hun landbouwgrond uitbreiden om meer inkomsten te generen. Het gaat hier dus over privébelangen versus het dorpsbelang”.

Don Oligario is ook één van de boeren die deze afweging moet maken. Het bezoek heeft hem wel doen beseffen dat het belangrijk is om samen naar oplossingen te zoeken om het water te garanderen voor de toekomst. Ramiro: 

“Om vooruitgang te boeken zullen we proberen met het dorp tot een model te komen voor de bescherming van het infiltratiegebied, waarbij we zowel rekening houden met de economische belangen van de boerengezinnen op de korte termijn, als het belang van water voor de lange termijn”.

De gegevens die de Universiteit verzamelt zijn belangrijk om de voorstellen voor de bescherming van waterbronnen een degelijke wetenschappelijke basis te geven. Het belang dat de Universiteit hecht aan de inheemse soorten voor de infiltratie van het regenwater, vergroot ook het bewustzijn van de lokale bevolking. Modellen die aantonen dat het watervolume uiteindelijk toeneemt bij toepassing van de juiste praktijken zullen helpen om de boerenorganisaties en de gemeentelijke overheid te overtuigen. In dit kader begint de samenwerking met de Katholieke Universiteit haar vruchten af te werpen.

INCCA werkt namelijk aan de participatieve ontwikkeling van een gemeentelijke wet voor de bescherming van waterbronnen en infiltratiegebieden in Tiraque. Samen met de federaties van irrigatiewerkers, de boeren-en boerinnenorganisatie en de gemeente Tiraque zal deze Wet vorm krijgen. Ervaringen in andere gemeenten in Cochabamba dienen hierbij als voorbeeld. Volgens de planning zal de gemeente Tiraque deze nieuwe wet eind 2019 goedkeuren. Tegelijkertijd werkt INCCA met de basisorganisaties aan concrete projecten om de bescherming van waterbronnen direct in de praktijk te brengen.

Solidagro streeft met haar partners Agrecol, Aynisuyu en INCCA momenteel in vier gemeenten van de Cono Sur regio naar de verspreiding van agro-ecologische modellen voor voedselzekerheid. De Cono Sur regio bestaat uit 12 gemeenten van het departement Cochabamba. Het (ambitieuze) doel van het programma is dat eind 2021 minstens de helft van deze gemeenten overheidsbeleid uitvoeren voor de bescherming van waterbronnen en infiltratiegebieden.

Auteur: Jaap Op de Coul, Landenvertegenwoordiger Solidagro Bolivia