“Vroeger was hier een waterbron” horen we steeds vaker wanneer we boerendorpen bezoeken.

Dit heeft ons, Solidagro en partners, aan het denken gezet na meer dan 10 jaar uitvoeren van rurale projecten rond voedselzekerheid. Irrigatie was altijd een centraal element in deze projecten en met succes. Veel boeren hebben hun oogst kunnen verdubbelen door toegang tot irrigatiewater. Maar voor hoe lang nog?

Hoe lang duurt het tot we te horen krijgen: “vroeger was hier een irrigatiesysteem, maar nu is er geen water meer…”

Met nationale overheidsprogramma’s 'mijn Water' en 'mijn Irrigatie' zijn de afgelopen jaren honderden miljoenen dollars geïnvesteerd in de toegang tot drink- en irrigatiewater met positieve resultaten op korte termijn. Echter, de investeringen in de bescherming van de infiltratiegebieden die water leveren aan deze systemen zijn verwaarloosbaar, met alle risico’s van dien. Omvangrijke infrastructuur voor de opvang van water dreigt in de toekomst droog komen staan.

Inmiddels is het Solidagro programma anderhalf jaar bezig in de Cono Sur regio bestaande uit 12 rurale gemeenten met de participatieve ontwikkeling van gemeentelijke wetgeving voor de bescherming van waterbronnen en infiltratiegebieden. Dit proces begint nu haar vruchten af te werpen. In september 2019 keurde de gemeente Vila Vila haar wet goed en ook Tiraque en Totora zitten in de eindfase. In Pasorapa beleefden we onlangs de eerste watertop waar met een grote vertegenwoordiging van basisorganisaties en de gemeentelijke overheid de basis werd gelegd voor nieuwe wetgeving voor integraal waterbeheer.

Voor de betrokken gemeenten maar ook voor het Solidagro programma is dit een nieuw werkterrein waar we snel bijleren in de praktijk. Gemeenten hebben pas sinds de nieuwe grondwet en de daaruit voortvloeiende 'Wet voor Autonomie en Decentralisatie' (resp. 2009 en 2010) de bevoegdheid om zelf wetten uit te vaardigen. Nog maar weinig gemeenten maken hier ook echt gebruik van door twijfels over hun bevoegdheden of vanwege bezorgdheid over de financiering. In totaal hebben naast Vila Vila nog 8 gemeenten in Bolivia wetgeving voor de bescherming van hun waterbronnen en infiltratiegebieden. De gemeenten die hier werk van maken mogen we dus onder de pioniers rekenen (bron: Normativa municipal de protección de zonas de recarga hídrica, Helvetas/ MMAyA, november 2018).

Echter, de bescherming van waterbronnen en infiltratiegebieden komt zelden direct als prioriteit voort uit de basisorganisaties of gemeentelijke overheden. De toegang tot water is wat lokale actoren sterk mobiliseert, maar van het belang van de bescherming van het water bergop is men zich nog weinig bewust. Het is dus een uitdaging om deze lokale actoren te overtuigen van gezamenlijke actie om hun water ook voor de toekomst te garanderen.

Veel boerenleiders horen voor het eerst van infiltratiegebieden of verwarren deze met de waterbronnen zelf, dus waar het water uit de grond komt. De infiltratiegebieden bevinden zich boven in de bergen, aan de bovenkant dus van het stroomgebied en hebben een sponswerking. In de regentijd wordt in deze gebieden het grondwater aangevuld waardoor de waterbronnen in de droge periode nog steeds water bevatten.

Het niveau van infiltratie hangt echter van verschillende factoren af zoals de hellingsgraad, de bodemsoort, de vegetatie, de neerslag in het gebied,… Wanneer de dorpen in deze gebieden ongecontroleerd het bos kappen, de vegetatie verbranden en overbeweiding plaatsvindt verliezen de infiltratiegebieden hun sponswerking en stroomt het water de berg af, vaak met erosie tot gevolg.  De toepassing van chemische bestrijdingsmiddelen en de uitwerpselen van het vee verontreinigen de waterbronnen. Bescherming van deze gebieden is dus van groot belang!

Om de gemeenten en basisorganisaties hiervan te overtuigen heeft het Solidagro programma o.a. uitwisseling georganiseerd met een andere gemeenten die al verder zijn met de bescherming van hun water. Bestaande wetgeving rond de bescherming van waterbronnen hebben we verspreid als voorbeeld in de Cono Sur regio en daarbuiten.

Capaciteitsversterking over inhoudelijke en legale aspecten, sensibilisering via folders en regionale radio, lobby naar gemeenten, deelname aan bijeenkomsten van de boeren en boerinnenorganisatie zijn allemaal onderdeel van de gezamenlijke ontwikkeling van de lokale wetgeving. Hierbij bundelen de partners lokale capaciteiten met die van andere ngo’s, universiteiten en voor specifieke legale kwesties huren we consultants in.

Concreet voorziet de wetgeving in een jaarlijkse watertop met alle relevante lokale actoren en een evenwichtige deelname van mannen en vrouwen. Tijdens deze top worden de prioriteiten bepaald, de infiltratiegebieden die als eerste aandacht verdienen worden geïdentificeerd en vervolgens wordt een plan gemaakt voor de bescherming van deze gebieden. Het gaat om activiteiten als de omheining van de waterbronnen en infiltratiegebieden, aanplanten van inheemse boomsoorten, het graven van filtratiegeulen,...

In de wet is ook een percentage vastgesteld van 0,5 % van het totale gemeentebudget, dat jaarlijks besteed moet worden aan de uitvoering van dit plan. Ook wordt een organisatie van lokale actoren opgezet voor het beheer van de micro-stroomgebieden. Overtreding van de regels in de beschermde gebieden is strafbaar.

De ontwikkeling van lokale wetgeving heeft weinig zin wanneer de lokale actoren, de boeren-en boerinnenorganisatie, de irrigatiewerkers, niet vanaf het begin betrokken zijn bij het proces. De basisorganisaties moeten sociale controle uitvoeren zodat de gemeente het beleid ook daadwerkelijk in de praktijk brengt. De komende twee jaar zullen onze partners nog ondersteuning bieden in de uitvoering van de wetten maar daarna is alles in handen van de lokale actoren. Alleen wanneer het voorstel voldoende legitiem is en gedragen wordt door de basisorganisaties zullen de gemeenten de wetgeving blijven uitvoeren.     

Onze invalshoek wekt alvast interesse van veel andere organisaties waaronder ngo’s, netwerken, universiteiten en andere gemeenten. Het Ministerie van Water en Milieu steunt dit soort lokale wetgeving ook in lijn met het Nationaal Plan voor Stroomgebieden. Door krachten te bundelen mikt het Solidagro programma in Bolivia op een sneeuwbaleffect zodat steeds meer gemeenten in Bolivia hun water gaan beschermen.

Een bijkomend positief effect is dat de partners van Solidagro zich momenteel snel ontwikkelen in het sociaal- politieke proces voor de participatieve ontwikkeling van lokale wetgeving rond water. Deze capaciteiten worden vanwege het innovatieve karakter op waarde geschat door tal van organisaties. Dit biedt onze partners weer nieuwe mogelijkheden voor samenwerking.

Auteur: Jaap Op de Coul - Landenvertegenwoordiger Solidagro in Bolivia