Laten we beginnen met enkele cijfers. Volgens de nationale volkstelling van 2012 is 41% van de Boliviaanse bevolking vanaf 15 jaar oud van inheemse afkomst. Hiervan zijn de meesten Quechua (49,5%) en Aymara (40,6%). In het laagland vormen de Chiquitano (3,6%), de Guaraní (2,5%) en de Moxeño (1,4%) de meerderheid. Samen met de resterende 2,4% die bestaat uit zeer kleine inheemse groepen, vormen ze de 36 erkende inheemse volkeren.

Sinds 2009 erkent Bolivia die groepen in haar nieuwe Grondwet, na een lange geschiedenis van uitsluiting. Ook nemen dankzij het Nationale plan voor gelijke kansen (december 2008) meer inheemse vrouwen posities in die traditioneel door mannelijke leiders werden bezet. Er is dus vooruitgang, maar er is nog veel werk. In de praktijk staan (inheemse) vrouwen nog voor vele uitdagingen die een evenwaardige deelname aan de maatschappij in de weg staan, als gevolg van de diep gewortelde machocultuur.

In augustus eren verschillende inheemse groepen Pachamama of Moeder Aarde. (Bron: Programa Solidagro Bolivia)

Kosmovisie en agro-ecologie

'Voor onze projecten vertrekken we van waardevolle inheemse
kennis over voedselproductie en waterbeheer'

De nieuwe Grondwet gaat uit van het principe van leven in harmonie met de natuur, in de Andes ook bekend als de kosmovisie of het 'vivir bien'-principe. De wet stapt zo weg van het alomtegenwoordige neoliberalisme, waarin economische ontwikkelingen vaak ten koste gaan van de natuur. Op het eerste gezicht is de nieuwe wet een vruchtbare voedingsbodem voor de toepassing van de agro-ecologische principes die Solidagro promoot, principes van samenwerking met de natuur in de plaats van overheersing ervan. Maar hoe zit dat in de praktijk van onze werkgebieden?

In Bolivia werken we met de partners Agrecol en CENDA in de Cono Sur, een regio die bestaat uit dertien rurale gemeenten met een grote Quechua-bevolking, en in Sacaba, een stad in het grootstedelijk gebied van Cochabamba (klik hier voor een kaartje). Zoals in onze andere partnerlanden Burkina Faso, de Filipijnen, Mali en Senegal, werken we er aan het recht op voedsel en water via een agro-ecologische aanpak. We vertrekken van waardevolle inheemse kennis over voedselproductie en waterbeheer, zoals de aanleg van terrassen waardoor minder erosie ontstaat en het water beter in de grond trekt.

Rituelen zijn belangrijk voor de Quechuabevolking. Zo start de zaaitijd in november met een ritueel om toestemming te vragen aan Moeder Aarde om de landbouwcyclus te beginnen en te vragen om een goede oogst. Nieuwe irrigatiesystemen worden ritueel ingehuldigd en ook het onderhoud van de systemen is onderdeel van deze gebruiken. De oudere generaties vangen signalen op uit de natuur om het weer te voorspellen en zich voor te bereiden op vorst en hagelbuien die de oogsten bedreigen.

Foto tijdens eco-culturele uitwisseling voor 'beschermers van water', gemeente Tiraque, dorp Koari, november 2018, (Bron: Jaap Op de Coul)

Impact van het klimaat

'Als reactie op de klimaatverandering gebruiken landbouwers meer
kunstmest en bestrijdingsmiddelen om de oogst te garanderen'

Door de klimaatverandering is het weer echter zeer onvoorspelbaar geworden. De regentijden zijn korter en heviger, waardoor minder water in de bodem sijpelt. Als reactie op deze onzekerheid gebruiken landbouwers in de regio’s waar we werken meer kunstmest en bestrijdingsmiddelen om de oogst te garanderen. Dat vertelde César Escobar (Higher University of San Simón) tijdens een workshop rond klimaatverandering waaraan Solidagro en haar partners deelnamen.

Los van die toename waren kunstmest en pesticiden sowieso stevig ingeburgerd, hoewel ze schadelijk zijn en de bodem uitputten. Ondanks de inspanningen van ons en onze partners om agro-ecologie te promoten, wint de conventionele landbouw het momenteel van de agro-ecologie.

Het goede voorbeeld

De gemeente Aiquile zette onlangs een grote stap in de goede richting, met de goedkeuring van de Wet voor de bescherming van waterbronnen en infiltratiegebieden. Het wetsvoorstel kwam tot stand met steun van INCCA, partner van Solidagro in het programma 2017-2021.

Door de kwetsbare gebieden te beschermen, verbetert de biodiversiteit langzaam maar zeker. Het herstel van grasland met inheemse struiken en bomen zorgt in de regentijd voor een sponswerking, die het grondwater in de droge periode op peil houdt. De gemeente zal hier jaarlijks minstens 0,5 % van haar budget in investeren.

Veehouder in het dorpje Aiquile van de gemeente Aiquile (Bron: CC BY 2.0 Viaje a Bolivia)

Volgens de nieuwe wet is verontreiniging van waterbronnen strafbaar en moeten agro-ecologische systemen zoals agroforestry worden gepromoot. De wet kadert in de Raamwet van Moeder Aarde (2012), die voorschrijft de culturele en biologische diversiteit te conserveren, onder andere door de bescherming van infiltratiegebieden (artikel 23.4).

De nieuwe wet in Aiquile is een mooi voorbeeld van hoe Solidagro en haar partners meewerken aan de promotie van concrete agro-ecologische praktijken, vaak gebaseerd op inheemse principes zoals de Raamwet van Moeder Aarde in Bolivia. Niettemin is nog een lange weg te gaan voordat deze principes breed worden toegepast, in Bolivia, België en onze partnerlanden Mali, Burkina Faso, Senegal en de Filipijnen.

Auteur: Jaap Op de Coul, landenvertegenwoordiger Bolivia
Beeld boven: Gemeente Batallas, departement La Paz, 21 juni 2005, (Bron: Agrecol Andes)